„Miejsca szczególne, świadczące o tożsamości”. Mamy 11 nowych Pomników Historii

 

Kościół parafialny, zespół tężni i warzelni soli czy stadnina koni. Prezydent Andrzej Duda wpisał kolejnych 11 zabytków na listę Pomników Historii. W uroczystości, która odbyła się 23 listopada br. w Pałacu Prezydenckim wziął udział wicepremier Piotr Gliński i wiceminister Magdalena Gawin. Zgodnie z rządowym programem „Niepodległa” na 100-lecie uzyskania niepodległości na liście będzie 100 Pomników Historii. Teraz jest ich 81.

Prof. Gliński: „Polska wybrała to, co jest ważne dla naszej kultury i historii”

- Pomniki Historii to są takie miejsca szczególne, wybrane i bardzo ważne dla społeczności lokalnej, świadczące o tożsamości tych społeczności. Te pomniki są też miejscami szczególnymi, bo świadczą o tożsamości wspólnoty szerszej – powiedział podczas uroczystości wicepremier, minister kultury Piotr Gliński. Dodał, że Polska wybrała „coś, co jest najważniejsze dla naszej kultury, dla naszej historii i świadczy o naszej tożsamości”.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego podkreślił, że wybór nowych Pomników Historii jest procesem „długotrwałym i profesjonalnym, w który zaangażowane są różne instytucje”.

- To jest coś, co jest robione poprzez najwyższą staranność. To jest w sposób bardzo rzetelny tworzone – powiedział wicepremier Gliński.

Wicepremier w swoim wystąpieniu podziękował wszystkim instytucjom i osobom zaangażowanym w proces budowy listy Pomników Historii.

- To jest okazja, by podziękować wszystkim instytucjom, które biorą w tym udział: Radzie Ochrony Zabytków, Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa, pani minister Magdalenie Gawin, ale także wszystkim osobom, które pracują w tych instytucjach, które wcześniej wymieniłem – podkreślił minister kultury i dziedzictwa narodowego.

Prof. Gliński podziękowania skierował też w stronę prezydenta Andrzeja Dudy, podkreślając, że prezydent jest „bardzo związany z polską kulturą”.

- To miejsce Pałac Prezydencki jest miejscem, gdzie kultura ma swoje miejsce, no nie wiem czy nie najwyższe z wielu różnych spraw, którymi się pan prezydent zajmuje – stwierdził Piotr Gliński.

Pomniki Historii

Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy danego zabytku świadczące o jego najwyższej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu.

Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 81 zabytkom.

 

11 nowych Pomników Historii i jeden rozszerzony

1. Ciechocinek – Zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym stanowi unikatowy zespół zabytkowych budowli i urządzeń przemysłowych, powiązanych z przestrzenią rekreacyjną uzdrowiska, służących produkcji spożywczej soli warzonej oraz wykorzystywanych w przyrodolecznictwie. Zespół stanowi materialny dokument, ukazujący wysiłki budowy nowoczesnego przemysłu solnego w warunkach porozbiorowych. Powstanie saliny ciechocińskiej powiązane są z sylwetkami działaczy gospodarczych: Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, Fryderyka Wilhelma Lempe, Konstantego Leona Wolickiego i innych.

2. Gdańsk – Zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku Oliwie jest przykładem zabytku o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego. Całość założenia obejmuje teren dawnego klasztoru cystersów z kościołem pw. Trójcy Świętej (obecnie katedrą) i część rezydencjonalną oraz parkową. Opactwo oliwskie ukształtowane w okresie XII - XVIII w. to unikalny zespół o wysokim walorze autentyczności. Jest ono miejscem o szczególnej randze historycznej poprzez związek z istotnymi wydarzeniami oraz ważnymi postaciami historycznymi: spoczywają tu tacy władcy Pomorza Gdańskiego, jak: Sambor I, Mściwój, Świętopełk i Mściwój II, a także opaci i biskupi. W Oliwie powstały również dokumenty, stanowiące dla Pomorza Gdańskiego najstarszą grupę źródeł pisanych np.: w 7 października 1587 r. król Zygmunt III Waza podpisał w Oliwie Pacta conventa.

3. Grudziądz – Zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły

Grudziądzkie spichlerze pełniły funkcję przeładunkową i podobnie jak inne zlokalizowane w dużych ośrodkach obiekty tego rodzaju, zostały zbudowane w zwartej grupie, którą można uznać za świadomą kompozycję urbanistyczną. Omawiane założenie jest jednak unikatowe, stanowiło bowiem kompozycyjne domknięcie murów miejskich, tworząc integralną część systemu obronnego miasta. Spichlerze wybudowano na stromej skarpie wiślanej, co zaowocowało różną liczbą kondygnacji naziemnych poszczególnych budynków od strony miasta i rzeki (2-3 kondygnacje przy ul. Spichrzowej i 5-6 przy Wiśle) oraz wymusiło wzmocnienie spichlerzy licznymi przyporami. W efekcie powstał zespół zabudowy o niezwykłych walorach architektonicznych i urbanistycznych. Prawie wszystkie zachowane do czasów obecnych budynki datuje się na XVI - XVII w. Zabytkowe spichlerze, które na przestrzeni wieków wiele razy ulegały zniszczeniu, odbudowywano i konserwowano zachowując oryginalną formę, a w niektórych przypadkach wtórnie użyto starych cegieł.

4. Janów Podlaski – Stadnina koni

Stadnina koni w Janowie Podlaskim – Wygodzie jako zespół architektoniczno-krajobrazowy, założony w 1817 r. z przeznaczeniem na państwową hodowlę koni szlachetnych ras jest unikatowym zabytkiem w swej kategorii, nie posiadającym analogii w skali kraju. Największy rozkwit stadniny przypada na lata 1830-1860, kiedy zaprojektowano i zrealizowano zasadniczy schemat kompozycyjny założenia połączonego z miastem aleją na grobli i obudowanego wałem przeciwpowodziowym od strony Bugu.

W ciągu 200 lat istnienia stadnina janowska zdobyła renomę przodującego ośrodka kontynuującego staropolskie tradycje, dlatego postrzegana jest dziś jako pomnik polskiej kultury hodowlanej.

5. Kielce – Dawny pałac biskupów i katedra

Dawny pałac biskupów oraz katedra (do pocz. XIX w. kościół kolegiacki) są głównymi dominantami kieleckiego Wzgórza Zamkowego. Szczególna wartość dla polskiego dziedzictwa kulturowego cechuje dawny pałac biskupi, jedyną w kraju zachowaną w tak dobrym stanie rezydencję z 1. poł. XVII w. Najwyższą wartość artystyczną prezentuje zachowany wystrój wnętrza pałacu ściśle powiązany  z polską historią i kulturą doby baroku. Składają się na niego m.in. unikatowe stropy ramowe, z obrazami warsztatu Tomasza Dolabelli, polichromowane stropy belkowe, malowane fryzy podstropowe oraz sztukaterie.

Katedra, która ma genezę średniowieczną, była wielokrotnie przebudowywana zaś jej obecna forma ukształtowana została etapami od końca XVI do 1 poł. XVIII w., częściowo przy wtórnym wykorzystaniu romańskich ciosów. Świątynia stanowi ważny przykład nowożytnej architektury sakralnej i jest skarbnicą wielu cennych dzieł sztuki, spośród których na uwagę zasługują m.in. późnobarokowy ołtarz główny oraz renesansowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej.

6. Kraków- Kopiec Kościuszki z otoczeniem

Kopiec Tadeusza Kościuszki wraz z kaplicą bł. Bronisławy, dawnymi koszarami fortu nr 2 „Kościuszko” i Aleją Jerzego Waszyngtona stanowią zespół zabytkowy o najwyższych wartościach historycznych, kompozycyjnych i krajobrazowych. Kopiec Kościuszki jest dokumentem polskiego patriotyzmu, symbolem dążeń niepodległościowych narodu polskiego pozbawionego państwowości. Jest także wybitnym dziełem inżynierii i znaczącym dla Krakowa elementem krajobrazu kulturowego. Kopiec usypano na wzgórzu bł. Bronisławy w Krakowie w latach 1820-1823 dzięki ofiarności wszystkich warstw społecznych, uczestniczących w powszechnej składce. Stał się on zatem własnością narodową i w czasach zaborów uważany był za ostatni skrawek niepodległej Polski.

7. Nieborów i Arkadia – Zespół pałacowo ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny należą do elitarnej w skali kraju grupy autentycznych, integralnych przykładów dawnej, wiejskiej rezydencji magnackiej skupiającej w swoich granicach rozwiązania o charakterze reprezentacyjnym, gospodarczym i przemysłowym. Zarówno obiekt w Nieborowie, jak i Arkadii cechuje wysoka wartość artystyczna przejawiająca się zarówno w formie architektury rezydencjonalnej, jak i w realizacjach sztuki ogrodowej.

Zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie posiada czytelny układ przestrzenny z zachowanymi charakterystycznymi elementami struktury ogrodu regularnego i krajobrazowego, a także w znacznym stopniu oryginalnym tworzywem roślinnym i układem wodnym. Barokowy pałac, wraz z autentycznym układem i wyposażeniem wnętrz, zbiorami sztuki, biblioteką i archiwum stanowi ewenement w skali kraju, i jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji polskiej magnaterii.

Ogród w Arkadii założony w 1778 r. należy do pierwszych w Polsce, powstałych pod wpływem szkoły angielsko-chińskiej, kompozycji o cechach początkowo sentymentalnych, wzbogaconych później o rys romantyczny.

8. Gościkowo-Paradyż – Pocysterski zespół klasztorny

Zespół klasztorny w Gościkowie-Paradyżu jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej na terenie województwa lubuskiego o zachowanej pierwotnej kompozycji przestrzennej i relacji z otoczeniem. Opactwo w Paradyżu jest zabytkiem o szczególnej randze historycznej poprzez rolę w polityce państwowej związaną ze swoim strategicznym położeniem. Jako najdalej wysunięty na zachód przyczółek odradzonego po rozbiciu dzielnicowym królestwa, Paradyż stał się przedmiotem zainteresowania Władysława Łokietka, który w 1327 r. objął klasztor swoją opieką. Istotny wpływ na proces polonizacji konwentu miał także cystersa Jakub z Paradyża – teolog i filozof. Jego inicjatywie należy przypisać wydanie bulli papieskiej, w której papież Bonifacy IX nakazał wszystkim cystersom na terenie Polski kształcić się na Akademii Krakowskiej. Rangę Paradyża podkreślają jego związki z wybitnymi osobistościami, mężami stanu, politykami np.: Marek Łętowski – sekretarz Zygmunta III Wazy, wychowawca Władysława IV czy Paweł Sapieha – sekretarz wielki litewski.

9. Radruż – Zespół cerkiewny

Zespół cerkwi pw. św. Paraskewy w Radrużu jest jednym z najcenniejszych przestrzennych założeń cerkiewnych na terenie kraju. Założenie wyróżnia się wyjątkowymi wartościami jako ważne materialne świadectwo tradycji artystycznych Kościołów wschodnich na ziemiach Rzeczypospolitej.

Cerkiew, która zbudowana została prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII wieku, zaliczana jest do najstarszych drewnianych świątyń obrządku wschodniego zachowanych na terenie Polski. Świątynia stanowi bezcenny przykład indywidualnych rozwiązań będących lokalną próbą adaptacji cech cerkwi murowanych. Wyjątkowy jest również wystrój i wyposażenie wnętrza, na które składają się m.in. XVII-wieczna figuralno-ornamentalna polichromia na ścianie ikonostasowej oraz w sanktuarium, a także architektoniczny ikonostas z 58 ikonami z XVII-XVIII w. i dwa osiemnastowieczne ołtarze boczne.

10. Sandomierz – Historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy

Sandomierz jest jednym z najstarszych i najważniejszych ośrodków miejskich w Polsce, odgrywającym, zwłaszcza w dobie Piastów i Jagiellonów szczególną rolę polityczną, gospodarczą oraz kulturalną. Dogodne położenie miasta na szlaku handlowym z Rusią i Litwą oraz na handlowym szlaku wiślanym uczyniło z Sandomierza zamożny ośrodek, w którym kwitło życie kulturalne. Znaczenie Sandomierza wzmacniała ponadto kolegiata, dzięki swojej wysokiej pozycji w hierarchii Kościoła w Polsce.

W obszarze historycznego Sandomierza znajdują się liczne zabytki należące do najwyższej klasy dzieł architektury, rzeźby i malarstwa. Najcenniejsze z nich to m.in.: katedra pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii z freskami w stylu rusko-bizantyńskim, znajdujący się nieopodal gotycki dawny dom mansjonarzy zw. Domem Długosza, późnoromański kościół pod wezwaniem św. Jakuba z klasztorem dominikanów czy średniowieczny układ urbanistyczny miasta z prostokątnym rynkiem i geometryczną siatką ulic, otoczony pozostałościami murów miejskich.

11. Szalowa – kościół parafialny św. Michała Archanioła

Późnobarokowy, wzniesiony w pierwszej połowie XVIII w., kościół pw. św. Michała Archanioła w Szalowej jest jedną z najcenniejszych drewnianych świątyń na terenie Polski. Wnętrze kościoła łączy w typowy dla baroku sposób w jedną spójną całość elementy architektoniczne oraz wystrój malarski i rzeźbiarski, a jego poziom artystyczny stawia świątynię w rzędzie najcenniejszych zabytków swojej epoki.

Na uwagę zasługują nietypowe rozwiązania: ukośne ustawienie kolumn międzynawowych oraz faliste wykroje belki tęczowej i łuków arkad, a także cenne elementy rokokowo-barokowego wystroju i wyposażenia, m.in.: polichromia ścian z elementami iluzjonistycznymi powiązana z rzeźbiarskimi przedstawieniami figuralnymi, bogaty detal architektoniczny czy zespół kolumnowych ołtarzy.

Kościół w Szalowej od momentu powstania pełni nieprzerwanie swoją pierwotną funkcję służąc miejscowej społeczności jako katolicka świątynia parafialna oraz jest miejscem lokalnego kultu obrazu św. Jana Kantego trwającego w parafii od XVII w.

12. Rozszerzenie istniejącego Pomnika Historii: Katowice – Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny

Zespół katedralny stanowi rozszerzenie istniejącego od 2012 roku Pomnika Historii „Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego” w Katowicach.

Gmach administracji państwowej zbudowano przed wojną, w latach 1924-1929. Budowę zespołu katedralnego rozpoczęto w 1927 r. Do 1939 r. wzniesiono gmach kurii, samą świątynię ukończono w 1955 r.

Archikatedra wzniesiona została w stylu zmodernizowanego klasycyzmu, a w jej wnętrzu dominują formy „kryształkowe”, utożsamiane z tzw. „szkołą krakowską”. Głównymi akcentami gmachu kurii są z kolei neobarokowe hełmy (formy barokowe kojarzone były wówczas na Górnym Śląsku z ważnym dla polskiej tożsamości narodowej Krakowem).

powrót