MKiDN współfinansuje konserwację cmentarzy polskich za granicą

Prace inwentaryzacyjne oraz konserwatorskie na cmentarzach cywilnych poza granicami kraju trwają od 1992 roku. Obecnie są one finansowane z funduszy własnych Departamentu Dziedzictwa Kulturowego MKiDN oraz dofinansowywane w ramach Programu „Dziedzictwo kulturowe” (priorytet: „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”).

Nagrobek Artura Grottgera na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie

Poza granicami Polski pozostały cmentarze dawnych Ziem Wschodnich wielonarodowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej. Polskie cmentarze i groby rozsiane są jednak na wszystkich kontynentach, a ich historia często wiąże się z czasami obydwu Wielkich Emigracji: dziewiętnastowiecznej i pojałtańskiej, okresem I i II wojny światowej, deportacjami polskich obywateli w głąb Związku Sowieckiego.

Departament Dziedzictwa Kulturowego w MKiDN prowadzi kompleksową rejestrację i dokumentację zabytków kultury polskiej i z Polską związanych (w tym cmentarzy i zabytków sepulkralnych). Pozyskiwaniu informacji służą kwerendy: archiwalne, biblioteczne, ikonograficzne oraz inwentaryzacje w terenie. Materiały pozyskiwane są dzięki współpracy z instytucjami i osobami prywatnymi (w kraju i za granicą). Obecnie w wydzielonej kartotece cmentarzy znajduje się przeszło 45 tysięcy kart inwentaryzacyjnych, ponadto zdjęcia, ekspertyzy i dokumentacje konserwatorskie oraz materiały archiwalne.

Nagrobek Artura Grottgera na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie

Inwentaryzacja cmentarzy cywilnych i zachowanych na nich zabytków sepulkralnych, w pierwszej kolejności objęła nekropolie na terenie dawnych Ziem Wschodnich Rzeczypospolitej. Dzięki współpracy z pracownikami naukowymi i studentami Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach rozpoczęto dokumentowanie polskich grobów na cmentarzach na terenie Ukrainy oraz Łotwy. Dotychczasowymi pracami zostały objęte: Cmentarz Bajkowy w Kijowie, Cmentarz Polski w Żytomierzu, Cmentarz Janowski we Lwowie, Cmentarz Komunalny w Czerniowcach oraz kwaterę katolicką Cmentarza św. Michała w Rydze i cmentarz w Dyneburgu (Daugavpils) na Łotwie.

MKiDN współfinansuje także projekt inwentaryzacji cmentarzy Podola (Ukraina), realizowany przez Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Prace konserwatorskie oraz inwentaryzacyjne podjęto również na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Od 2008 roku projekt realizowany jest formule praktyk wakacyjnych studentów uczelni polskich i ukraińskich. Prace prowadzone są we współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej, Dyrekcją „Muzeum – Cmentarz Łyczakowski” oraz polskim Towarzystwem Opieki nad Zabytkami. Konserwacja nagrobków realizowana jest przez zespoły polsko-ukraińskie. O wyborze zabytków decyduje wspólna, polsko-ukraińska komisja ekspertów. Pod uwagę brane są przede wszystkim kryteria: historycznej roli zmarłej osoby, wartości artystycznej nagrobka oraz techniki, w jakiej został wykonany.

W latach 2008-2011 pracom konserwatorskim poddano nagrobki: bpa Samuela Stefanowicza, Omeliana Ohonowśkiego, Pauliny i Stanisława Paparów, prof. Juliana Makarewicza (przy udziale finansowym Senatu RP), Artura Grottgera, Karola Szajnochy, Markijana Szaszkewycza, abpa Izaaka Mikołaja Isakowicza, rodziny Wenzlów, Marcelego Ciemirskiego, Karola Mikulego, sióstr Herminy i Doroty Obłoczyńskich, Ołeksija Paliucha, Franciszka Smolki, Hartmana Witwera, Dionizego (Denysa) Zubryckiego, Iłariona Elijasewycza, rodziny Kuryłowiczów, Izydora Polańskiego, Antona Schimsera, Eduarda von Wallischa, Gabrieli Zapolskiej oraz nagrobek NN - jeden z najstarszych na cmentarzu. Prace będą kontynuowane w 2012 roku.

Akcja inwentaryzacyjna zabytków sepulkralnych wspierana merytorycznie i finansowo przez MKiDN prowadzona przez organizacje pozarządowe (m.in. Fundację Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA, Towarzystwo Tradycji Akademickiej, Stowarzyszenie Wspólnota Polska) oraz indywidualnych badaczy objęła miejscowości na Białorusi, Litwie, Łotwie, Ukrainie, w Mołdawii, Rosji, Gruzji, Francji.

W ostatnich latach udało się przeprowadzić szereg prac konserwatorskich nagrobków osób szczególnie z polską kulturą i historią związanych, m.in.  Gustawa Manteuffla (Drycany, Łotwa), bpa Andrzeja Patrycego Nideckiego (Cēsis, Łotwa), Romana Kochanowskiego (Monachium), Ignacego Domeyki (Santiago de Chile), Tadeusza Kościuszki (Zuchwil k. Solothurn), Władysława i Karoliny Platerów oraz Henryka Bukowskiego na zamku rappeswillskim, Salomei Słowackiej-Bécu, Józefa Pitschmana (Krzemieniec, Ukraina), Konstantego Jeleńskiego, Euzebiusza Słowackiego, Augusta Bécu, Mariana Zdziechowskiego (Wilno). Polscy konserwatorzy pracowali również na cmentarzach Perè Lachaise i Montmartre w Paryżu oraz na Cmentarzu w Chalons en Champagne. Na cmentarzu Mistrzów Sztuki w Sankt Petersburgu ufundowano cenotaf Marii Szymanowskiej. W rosyjskim Kotłasie odsłonięto pomnik – symboliczny grób Eugeniusza Bodo.  Prace finansowane były ze środków MKiDN.

Inwentaryzacja stawała się przyczynkiem do podejmowania prac porządkowych i konserwatorskich. Przykładem takiego projektu, rozpoczętego przez Towarzystwo Tradycji Akademickiej, jest porządkowanie Cmentarza Bazyliańskiego w Krzemieńcu, mające na celu zabezpieczenie nagrobków, uzupełnienie inwentaryzacji i podjęcie w najbliższej przyszłości prac konserwatorskich.

Kolejny przykład to działania realizowane przez Fundację Ormiańską KZKO. W ramach obozu wolontariackiego, młodzi ludzie z Polski, Niemiec, Ukrainy, USA roku dokonali opisu cmentarzy i kwater ormiańskich, sporządzili listę nazwisk spoczywających tam osób oraz wykonali wstępne prace porządkowe na cmentarzach w Kutach i Baniłowie. Dzięki dotacji MKiDN udało się przeprowadzić profesjonalną konserwację 4 nagrobków ormiańskich - unikatowych dzieł sztuki kamieniarskiej.

Fundacja Ochrony Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego TERPA, która realizuje projekt inwentaryzacji cmentarzy i kościołów polskich w Gruzji, podjęła się realizacji prac konserwatorskich grobu ks. Maksymiliana Orłowskiego, zasłużonego kapłana działającego na terenie Kaukazu na Cmentarzu Kukijskim w Tbilisi.

Materiały uzyskane w podczas prac inwentaryzacyjnych w Żytomierzu, Mińsku, Kowlu, Buczaczu i Krzemieńcu, na terenie d. województw poleskiego, wileńskiego, nowogródzkiego i białostockiego (w granicach współczesnej Białorusi) oraz w powiatach borszczowskim i czortowskim d. województwa tarnopolskiego (współczesna Ukraina), a także na cmentarzu w Montrésor (Francja) opublikowane zostały w formie katalogów. Obecnie Departament Dziedzictwa Kulturowego przygotowuje kolejne publikacje poświęcone, m.in. cmentarzom i grobom polskim na Żmudzi, na terenie dzisiejszego obwodu lwowskiego oraz Cmentarzowi Janowskiemu we Lwowie.

Sprawy opieki nad cmentarzami wojennymi i polskimi miejscami pamięci za granicą należą do kompetencji podległej Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Informacje o polskich cmentarzach wojennych poza granicami kraju, m.in. na Monte Cassino, w Katyniu, Polskim Lasku obok Kostiuchnówki, a także  stale rozwijaną Ogólnopolską Komputerową Bazę Cmentarzy Wojennych w całej Polsce znaleźć można na stronie internetowej www.radaopwim.gov.pl