Powstanie Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego

 

Świadectwa zbrodni nazistowskich i komunistycznych złożone przed Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich oraz Główną Komisją Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – będą udostępnione i przełożone na język angielski. Porozumienie w tej sprawie zostało podpisane 11 lutego br. w siedzibie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego między Instytutem Pamięci Narodowej a Narodowym Centrum Kultury. "To ważny zwrot w polityce historycznej naszego państwa" – powiedziała podczas uroczystości wiceminister kultury dr Magdalena Gawin - pomysłodawczyni przedsięwzięcia.

 

Porozumienie podpisali: prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Łukasz Kamiński oraz wicedyrektor Narodowego Centrum Kultury Kazimierz Monkiewicz. W uroczystości wzięła udział rodzina Witolda Pileckiego: córka - Zofia Pilecka-Optułowicz, syn - Andrzej Pilecki oraz siostrzeniec, prof. Edward Radwański z żoną.

„Zeznania Polaków przywracają prawdę o tamtym czasie"

Umowa inauguruje projekt „Zapisy terroru. Świadectwa przed Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich/Komisją Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu”, który będzie poświęcony popularyzacji oraz umiędzynarodowieniu doświadczeń Polski pod okupacją niemiecką i sowiecką. Projekt jest pierwszym działaniem w ramach tworzenia Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego.

"Pragniemy by świadectwa polskich obywateli rozległy się szerokim echem nie tylko w Polsce, ale by dotarły do różnych zakątków świata. (…) Udostępnienie i przetłumaczenie tych protokołów na angielski to krok w kierunku umiędzynarodowienia wiedzy na temat reżimów totalitarnych w okupowanej Polsce. Żyjemy w czasach, w których odchodzą ostatni świadkowie najstraszniejszej w dziejach ludzkości wojny. W czasach, w których historyczna wina i polityczna odpowiedzialność za zniszczenie państwa polskiego i terror są poddawane relatywizacji. Zeznania Polaków przywracają właściwe miary, proporcje i prawdę o tamtym czasie" - podkreśliła podsekretarz stanu w ministerstwie kultury dr Magdalena Gawin.

Na początek - zeznania świadków rzezi Woli

Jak poinformowała wiceminister, w pierwszej kolejności tłumaczone mają być zeznania świadków rzezi Woli podczas powstania warszawskiego, których pierwsza partia może być dostępna już pod koniec roku.

"Każdy będzie mógł sprawdzić kompletną listę świadków, którzy stawiali się przed Główną Komisją i być może odnaleźć wśród nich bliskich. Te źródła są ważne, ponieważ pozwalają zindywidualizować losy polskich ofiar totalitarnych reżimów" - dodała podsekretarz stanu.

Witold Pilecki - patronem nowej instytucji

"Wybór patrona nowej instytucji, która zajmie się upowszechnianiem wiedzy na temat totalitarnych reżimów nie jest przypadkowy. Witold Pilecki był ofiarą nazistowskiego i komunistycznego reżimu, jest także symbolem solidarności z prześladowanymi, odwagi, patriotyzmu, czyli uniwersalnych wartości, na których została zbudowana europejska tradycja" - podkreśliła dr Magdalena Gawin.

"Nasz projekt ma przede wszystkim zwrócić uwagę na los ludności cywilnej. W PRL zeznania przed Komisją miały nieoficjalnie tajny charakter, zeznający nie mogli zobaczyć uzasadnień końcowych orzeczeń, nie byli informowani o całości postępowań. Ważne by teraz po 70 latach przywrócić ludziom tę pamięć" - zaznaczyła.

Zeznania były nieformalnie tajne

Po II wojnie światowej przeprowadzono kilkanaście tysięcy śledztw w sprawie masowych i indywidualnych mordów popełnionych przez niemieckich okupantów.  Terror sowiecki w znacznie mniejszym zakresie został utrwalony dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Łapanki, zsyłki na roboty przymusowe i do obozów koncentracyjnych, pacyfikacja wsi, egzekucje uliczne, badania przeprowadzane przez Gestapo i przez NKWD/UB, wywózki na Sybir. Te i inne akty okupacyjnego terroru stanowią obraz skomponowany przez tysiące głosów świadków i ofiar.

Jednak do końca trwania PRL zeznania przed Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich (GKBZH) objęte były  nieformalną  klauzulą tajności. Oznacza to, że najbliższe rodziny ofiar  nie były informowane o losach postępowań.  Świadkowie stawiający się przed GKBZH nie znali zatem zeznań pozostałych osób, ani przesłanek sędziego lub prokuratora do - najczęściej - umorzenia śledztwa. Ich rola kończyła się na złożeniu zeznania. Ze świadectw tych nie mogli także korzystać historycy. Historiografia powstająca w latach PRL koncentrowała się na militarnym obliczu wojny, kształtowaniu się struktur podziemia niepodległościowego, pomijając nie tylko niecenzuralne rozdziały, jak napaść ZSRR na Polskę i mord w Katyniu, ale przede wszystkim pomijania losu ludności cywilnej. Zmiana nastąpiła dopiero w wolnej Polce. Materiały GKBZH trafiły do Instytutu Pamięci Narodowej, jednak korzystanie z nich wymagało zastosowania specjalnych procedur - w wielu przypadkach uzyskania zgody prokuratora. 

Powstanie portal internetowy

Ważną częścią projektu będzie portal internetowy, na którym zostaną opublikowane zdigitalizowane przez IPN relacje polskich świadków i ofiar zbrodni niemieckich oraz sowieckich, popełnionych w okresie II wojny światowej na obszarze przedwojennej Polski. Do każdego powiatu lub miasta dołączona zostanie lista świadków zeznających przed GKBZH. Wybrane świadectwa będą opublikowane w dwóch językach - polskim i angielskim.

Projekt udostępniania i przekładu zeznań świadków i ofiar jest częścią szerszego programu dokumentowania, badania i opisywania mechanizmów totalitarnych w okupowanej Europie. Jest on adresowany do szerokiej rzeszy odbiorców, m.in. członków rodzin świadków i ofiar terroru, naukowców, zwłaszcza polskich i zagranicznych historyków oraz twórców.

powrót