Przekazanie archiwum Themersonów do Biblioteki Narodowej

Archiwum Franciszki i Stefana Themersonów trafiło do zbiorów Biblioteki Narodowej. Na ręce dyrektora dr. Tomasza Makowskiego zbiory przekazała ich dotychczasowa opiekunka – Jasia Reichardt. Uroczystość z udziałem Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Małgorzaty Omilanowskiej odbyła się 28 stycznia br. w Pałacu Rzeczpospolitej w Warszawie.

Ratowanie dziedzictwa i zasobów archiwalnych wydaje się najmniej wdzięcznym zajęciem. Ale takie gesty, jak ratowanie zasobów dziedzictwa pisanego, ratowanie dziedzictwa wybitnych artystów wydaje się czynnością szczególnie ważną - powiedziała podczas uroczystości minister Omilanowska.

Jak podkreśliła, w przypadku Themersonów sprawa nie jest prosta.

Nazwanie ich pisarzami to powiedzenie za mało. Zajmowali się niezwykle różnorodną działalnością artystyczną; właściwie chyba robili wszystko, co para artystów może w życiu robić - fotografowali, kręcili eksperymentalne filmy, rysowali, malowali, robili grafiki, typografie, pisali poezję. To archiwum zawiera dokumentację wszystkich tych aktywności. Niestety, wojny nie przetrwała dokumentacja ich najwcześniejszej aktywności. Straciliśmy te zasoby. Ocalała natomiast cała wielka spuścizna, dokumentująca ich niezwykłą działalność z okresu emigracji.

Archiwum Themersonów zajmuje powierzchnię około 40 m², przekazane materiały ważą w około 3,5 tony i przy przeprowadzce z Londynu zostały spakowane do 209 pudeł. Najcenniejszą jego częścią są materiały dotyczące twórczości obojga artystów – rękopisy i maszynopisy wierszy i wykładów, a także dzienniki i notatki warsztatowe Stefana Themersona, jego rysunki „figur niemożliwych”, nagrania z wykładów i odczytów, książki i czasopisma, a także rysunki (m.in "Drawings for Friends") i prace graficzne Franciszki oraz wspólne projekty zrealizowanych i niezrealizowanych filmów. Na szczególną uwagę zasługuje korespondencja, w tym wojenne listy Franciszki i Stefana, napisane po polsku, a dotychczas opublikowane w przekładzie Jasi Reichardt na język angielski jako „Unposted letters”. W Polsce ta korespondencja nie była publikowana.

Franciszka i Stefan Themersonowie to jedni z najbardziej oryginalnych artystów awangardowych w polskiej sztuce XX wieku. Razem żyli i tworzyli. Większość ich filmów oraz książek to wynik artystycznej współpracy, choć zdarzało im się również działać osobno. Franciszka malowała, ilustrowała i budowała scenografie. Stefan pisał, komponował oraz tworzył filmy.

W latach 30. XX w. założyli w Warszawie Spółdzielnię Autorów Filmowych, do której należeli Aleksander Ford, Wanda Jakubowska czy Witold Lutosławski. Ich ówczesna twórczość zaginęła w czasie wojny, ale późniejsze filmy przeszły do historii kina i historii sztuki. „Przygody człowieka poczciwego” stawia się obok dokonań Luisa Bunuela, Mana Ray'a, Fernanda Legera i Hansa Richtera.

W wyniku wybuchu wojny od lat 40. mieszkali w Londynie. W 1948 r. założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, które na przestrzeni 30 lat opublikowało około 60 tytułów. Wśród nich znalazły się m. in. pierwsze angielskie tłumaczenia „Ubu Króla” Alfreda Jarry'ego czy „Ćwiczeń stylistycznych” Raymonda Queneau. Pod koniec lat 50. w piwnicy budynku wydawnictwa prowadzili klub dyskusyjny Common Room, na którego spotkaniach bywał Bertrand Russel, brytyjski filozof, matematyk, laureat nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Oboje zmarli w roku 1988, Franciszka w czerwcu, Stefan 3 miesiące później.